‘At this very moment, somewhere in the world, wet clay is being shaped, and this has been true without end since before history was recorded’ Joel Fisher in ‘ the ceramic process’
Inleiding De combinatie van ambachtelijke eeuwenoude rivierklei uit het weiland met de hedendaagse lasertechniek, daar over gaat dit onderzoek. Hoe werkt de laser in klei, wat levert dit op? Veel plaatjes klei met veel verschillende onderzoeksresultaten. Hoe kan deze combinatie beeldend in evenwicht worden gebracht, hoe leg ik verbanden met ons maken in het verleden? Die werelden van het ambachtelijke en de hedendaagse techniek polariseren en assimileren. Al een aantal jaren gaan mijn beelden over het maken van de mens vroeger en nu. Over het hoe en waarom van de ‘dingen’ die we neerzetten op aarde. Dat kan op veel manieren, in mijn geval is dat letterlijk door middel van het werken met materialen, het maken van beelden. Over de mens als maker, het belang van materialen, de fysieke handelingen die bij het maken horen, heeft Richard Sennett een boek geschreven: De Ambachtsman, de mens als maker[1]. Parallel aan dit onderzoek lees ik zijn boek. Een van de oudste loftuitingen op de vakman staat in een homerische hymne aan de meestergod van de vakmensen, Hephaestus: ‘ O zoetgevooisde Muze, bezing mij Hephaestus, befaamd om zijn vakmanschap. Samen met Athene met haar schitterende ogen onderwees hij de mens overal ter wereld glorieuze vaardigheden – de mens die voorheen als een wild beest in grotten in de bergen had geleefd. Maar nu dankzij Hephaestus, vermaard om zijn kunst, vaardigheden heeft geleerd, leidt hij elke dag van het jaar een vreedzaam leven in zijn eigen huis.’blz. 29 1 De ambachtsman, de mens als maker door Richard Sennett Dit is een , misschien dé, fundamentele menselijke beperking: taal is geen geschikt ‘spiegelinstrument’ voor de fysieke bewegingen van het menselijk lichaam. En toch schrijf ik en leest u een boek over fysieke verrichtingen; Diderot en zijn medewerkers maakten een reeks delen van samen bijna twee meter over dit onderwerp. Blz. 112 Richard Sennett is als schrijver een vakman. Hij legt uit door middel van verhalen en metaforen, aan de hand van ambachten, materialen of concrete werksituaties. Het lijkt alsof hij dit boek voor mij heeft geschreven, de voorbeelden over de pottenbakker, steenbakker en glasblazer zijn zeer aanvullend bij mijn proces. Ik vind het lastig om de juiste woorden te vinden bij de uitleg van mijn gemaakte beelden. En niet de enige zo blijkt uit de geschiedenis. Aangezien dit boek en mijn ervaringen met elkaar verweven zijn, zal er een wisselwerking optreden tussen mijn praktische ervaringen en Richard Sennetts verbale uitleg. Ik ben een filosofisch ingestelde schrijver die vragen stelt over zaken als houtbewerking, militaire discipline of zonnepanelen. Blz. 17 De lange geschiedenis van de kleibewerking laat drie manieren zien om bewust gefascineerd te raken door materialen, door ze te veranderen, te merken of met onszelf te identificeren. Blz. 166 Al minstens tweeduizend jaar wordt glas gemaakt. Oude recepten combineerden zand en ijzeroxide, waardoor een blauw-groene glans ontstond en het glas doorschijnend maar niet transparant was. Blz. 116 Inclusief een overvloed aan praktische voorbeelden. Zo vertelt hij over de blauw-groene kleur van glas. Bij mijn graveer-experimenten zie ik regelmatige blauw-groene kleuraccenten.
Evenwicht Mijn waardering en respect voor de aarde worden zichtbaar, maar ook mijn drive om nieuwe dingen neer te zetten. Het visuele evenwicht tussen de hoeveelheid klei en laser moet dit onderstrepen, zowel laser als aarde moeten evenveel aandacht krijgen. Naar verhouding is de aarde meer in beeld dan de laser. Vaak een groot vlak aarde en enkel laserdetail. De lasereffecten vragen zoveel aandacht, dat er maar weinig van nodig is om die handeling, dat effect te laten zien. Teveel geeft een decoratief effect en doet de aarde tekort. Dit onderzoek is niet wetenschappelijk, geen enkel verkregen resultaat garandeert de volgende keer exact hetzelfde effect. Het geeft globale antwoorden, maar nog veel meer vragen. De laser voert elke keer exact de ingestelde handeling uit maar de eigenheid/heterogeniteit van de aarde zorgt ervoor dat het er elke keer anders uitziet. De ambachtsman in mij is soms vreselijk gefrustreerd. De kunstenaar kan juist alles met deze betekenis: de aarde die zich niet laat reguleren, waar we rekening mee moeten houden. Een aantal effecten blijken constant. Wat bijvoorbeeld elke keer terugkomt is het verschil in laseren voor en na het bakken. Voor het bakken, vooral bij een langzaam tempo, ontstaat een goud-achtige dikke lijn(foto 1), die na het bakken zwarter, glasachtig zichtbaar is(foto 2). Na het bakken laseren geeft veel dunnere lijnen.
[1] Bron: Sennett R. De ambachtsman, De mens als maker. Meulenhoff, Amsterdam 2008 Het kleiwerk begint als een precies uitgesneden rechthoek wel handmatig uitgesneden, dus de snijlijn verloopt niet overal loodrecht. Meestal is het ‘ op het oog recht’. Na enkele minuten begint het krom te trekken. Om dit kromtrekken in de hand te houden leg ik er stapels boeken op, maar dan droogt het nauwelijks. Dus toch regelmatig zonder boeken drogen. Er ontstaan eveneens scheuren, naast andere putjes, sporen van handwerk en de kleuren van de verschillende kleilagen. Zo wordt elk kleiplaatje anders. De lasertechniek voert exact dezelfde rechthoekjes uit. Om de mogelijkheden van en met de aarde te benadrukken ziet de aarde er in zoveel mogelijk gedaanten uit: geschept, plat gerold, ongebakken, biscuitgebakken en afgebakken. De klei uit het weiland aan de Hilsdijk en de klei uit het weiland aan de Oosterse dijk hebben een andere samenstelling. De klei aan de Oostersedijk bevat op sommige plaatsen veel zand en grind en dit zorgt ervoor dat de klei in dikkere lagen te bakken is. Regelmatig is de aarde ongebakken gelaserd, dit om de pure betekenis, het bewerken van de aarde, zoveel mogelijk te laten zien. Klei versus laser Het eeuwenoude ambachtelijke versus het digitale, hedendaagse De machine vormt het grootste dilemma waarmee de moderne ambachtsman-vakman wordt geconfronteerd. Is de machine een hulpmiddel of een vijand die het werk van de menselijke hand overneemt? (…)Kunnen wij, juist in onze betrekkelijke onvolmaaktheid, iets positiefs leren over wat het is menselijk te zijn? blz. 97 Het verlangen naar iets duurzamers dan uiteenvallende materialen is een van de bronnen van de in de westerse beschaving veronderstelde superioriteit van het hoofd boven de hand, waardoor de theoreticus beter is dan de ambachtsman omdat ideeën blijven. Deze overtuiging verheugt filosofen, maar dat zou niet zo moeten zijn. Theoria heeft in het Grieks dezelfde wortel als theatron, een theater, wat letterlijk een ‘plaats om te zien’ betekent. Blz. 145 De wereld van de eeuwenoude, organische klei en de technische wereld van de laser polariseren. Het polariseren begint door als ambachtsman het proces met de klei ingaan, zonder kennis vooraf, leren in de praktijk, begrijpen door te doen, zoals de mens eeuwen geleden begonnen is te werken met klei. Achteraf gezien had enige kennis vooraf heel wat frustratie minder gebracht, maar waarschijnlijk ook minder onbewuste kennis. Het gebruik van de laser laat ik mij uitleggen. Alle digitale informatie hoef ik niet te begrijpen, ik maak gebruik van wat anderen voor mij hebben ontworpen en ingesteld. Fysiek moeite doen om resultaat te krijgen ten opzichte van geestelijk denkwerk. Het werken met klei voel ik letterlijk in mijn lichaam, door het scheppen van de klei uit het weiland raak ik letterlijk uitgeput. Als de laser werkt hoef ik alleen maar toe te kijken, af en toe de laser uitzetten om het gelaserde te bekijken. Ik merk dat ik nog erg handmatig ingesteld ben. In een aantal spannende momenten grijp ik sneller terug op het handmatige dan dat ik de computer anders instel. Toch wordt de machinerie misbruikt als deze de mensen het leren door herhaling onthoudt. De slimme machine kan menselijk begrip scheiden van repetitief, instructief, fysiek leren. De menselijke conceptuele vermogens lijden eronder als dat gebeurt. De machine lijkt al sinds de Industriële Revolutie van de achttiende eeuw een bedreiging voor het werk van de handwerksman-vakman. Die bedreiging leek fysiek’ industriële machines werden niet moe, deden uur na uur zonder te morren hetzelfde werk. De bedreiging van de moderne machine voor de ontwikkeling van de vaardigheid is van een andere aard. Blz. 49 Aanwezigheid Het stempel van de maker op metaal, hout en klei legt een tweede categorie van materieel bewustzijn aan de dag. De maker laat een persoonlijk kenmerk van zijn of haar aanwezigheid achter op het voorwerp. Blz. 151 In de geschiedenis van vakmanschap bevatten deze merktekens van makers meestal geen politieke boodschap, zoals graffiti op een muur soms doet, maar enkel de mededeling die anonieme werkers op inert materiaal hebben aangebracht, fecit: ‘ Ik heb dit gemaakt’, ‘ Ik zit in dit werk’, wat wil zeggen, ‘ ik besta’. Blz. 151 Voor mij hoeft er geen handtekening op mijn werk. Wel geef ik met mijn gemaakte beelden aan dat ‘ ik besta’. Dat ik mijn gedachtegoed wil laten kennen. Mijn letterlijke neerzetten van dingen op aarde geeft mij veel voldoening. Het voelt goed om zo te kunnen leven. Voel ik mij zonder materiaal minder voldaan? Misschien, mijn talent en passie komen nu volledig tot hun recht. In bovenstaande noem ik het woord evenwicht. Steeds ben ik er naar op zoek. Alleen aarde vind ik te beperkt,maar de laser is snel te overheersend. Sommige werken laten grotere stukken aarde zien, met steeds één of enkele laserrechthoekjes. Je zou het ook als merktekens kunnen zien, van de laser en van mezelf. Heilzame Mislukkingen Dingen goed doen – of het nu om functionele of mechanische perfectie gaat – is geen optie als het ons niet iets leert over onszelf. Blz. 123 De scheuren horen bij de aarde maar bij het zien van zoveel scheuren in het werk voelde het behoorlijk mislukt . Uiteindelijk wel heilzaam, maar dat besef heeft enige tijd gekost. Perfectionisme zit me regelmatig in de weg. Loslaten levert vaak de meest indrukwekkende resultaten op. Het verlangen van de vakman naar kwaliteit levert een gevaar op met betrekking tot de motivatie: de obsessie met perfectie kan het werk zelf vervormen. Blz. 19 Hier gaat Ruskin, zoals we ook zagen bij Linux-programmeurs, nadenken over een nauwe band tussen het oplossen van en het zoeken naar problemen. Een ‘ zwierige’ werker, enthousiast en opgewonden, is bereid te riskeren dat hij of zij de controle over zijn of haar werk verliest: machines begeven het als ze de controle verliezen, maar mensen doen ontdekkingen, stuiten op een gelukkig toeval. Blz. 131
Grootsheid en kwetsbaarheid aarde. Ik heb veel respect voor de aarde gekregen en wil de grootsheid én de kwetsbaarheid van de aarde op allerlei manieren laten zien. Ook in de maatvoering. Zegt de maatvoering überhaupt iets over de grootsheid? Hoe groter, hoe dikker, des te vaker komen scheuren. De geschepte aarde, zonder te mengen, blijft tijdens het bakken vaak aan elkaar. Dunnere lagen, eerst gemengd, vaak niet. Door het mengen wordt de structuur volledig overhoop gehaald, structuur van lagen klei die in de loop der eeuwen ontstaan is, blijkt zeer sterk. De locatie Hilsdijk geeft prachtige smeuiige klei, maar geeft bij het droogproces veel scheuren. Het is te vet, in een site over het maken van bakstenen lees ik dat er vaak zand toegevoegd wordt, voor een beter effect. Dit merk ik bij het gebruik van de klei uit het weiland aan de Oostersedijk. Veel stenen en zand zorgen ervoor dat de kleiplaten veel dikker te maken zijn, zonder dat ze scheuren. Dit onderzoek gaat gepaard met veel mislukkingen. Nadat de klei uit de Oostersedijk goede resultaten leverde, ging ik meer van deze klei gebruiken. Niets is zo veranderlijk als een weiland, een tiental meters verderop was de klei weer van een geheel andere samenstelling. Zoveel mogelijk de aarde laten zien is essentieel. Een aantal keren heb ik de klei bewust niet zo goed gemengd, om de verschillende lagen en kleuren duidelijk zichtbaar te houden. Dit geeft uiteraard ook de nodige ‘mislukkingen’. Mislukkingen die ik zelf uitlok. Mislukkingen die me meestal aanzetten om nog beter te worden, maar soms ook frustreren en tot stoppen manen. Regelmatig moet ik accepteren dat de aarde zich niet gewonnen geeft. Voltaire wil zeggen dat alleen diegene die accepteert dat hij of zij waarschijnlijk niet volmaakt is, waarschijnlijk realistische oordelen over het leven kan vormen, de voorkeur aan het beperkte en concrete en dus menselijke zal geven. Blz. 121
Het ambachtelijke in de kunst Tegenwoordig is er weer veel aandacht voor het ambachtelijke in de kunst . Kunstenaars waar ik mij verwant mee voel zijn vaak ook toegepast vormgevers die het ambachtelijke, het materiaal benadrukken. De vormgevers van Atelier NL hebben een servies gemaakt van verschillende kleisoorten uit heel Nederland. Ik herken veel in hun wijze van onderzoek dat hieraan vooraf ging. Kristie van Noort stelt in haar werk de afvalproductie, die bij het werken met porselein gepaard gaat, aan de kaak. Christien Meindertsma denkt veel na over de oorsprong van haar materialen; zo onderzoekt zij één vlasakker, waaruit zij een zeer gevarieerde collectie produceert. |